*
Το «βασίλειο της αντίκας» των τυπογραφικών μηχανών ήταν, για σχεδόν έναν αιώνα, η Ελλάδα, χωρίς δυστυχώς να έχει εκτιμηθεί η αξία τους και να διασωθούν πολλά σημαντικά «κομμάτια», που σήμερα θεωρούνται κειμήλια.
Αυτό συνέβη διότι στη χώρα μας έφταναν, λόγω χαμηλότερου κόστους, «μεταχειρισμένες» τυπογραφικές μηχανές, που ήταν, πια, ξεπερασμένες για την Ευρώπη, όπου από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα εξελισσόταν μια νέα μεγάλη τεχνολογική «επανάσταση». Η δεύτερη μετά απ’ αυτή του Γουτεμβέργιου τον 15ο αιώνα.
Παρ᾽ ότι σημαντικοί Ελληνες τυπογράφοι-εκδότες διέπρεψαν, από την Αναγέννηση και ύστερα, στα ελληνικά κέντρα της Βενετίας και της Βιέννης, στον ελληνικό χώρο η τυπογραφία εμφανίζεται ουσιαστικά μόλις στις αρχές του 19ου αιώνα στη Κέρκυρα, στο Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης και λίγο πριν την έναρξη της Επανάστασης στις νεοσύστατες Ακαδημίες της Χίου και των Κυδωνιών (Αϊβαλί).
Το 1825 ιδρύθηκε στο Ναύπλιο η «Γενική Εφημερίς της Ελλάδος», ενώ από τη δεκαετία του 1830 εμφανίστηκαν οι πρώτοι σημαντικοί Ελληνες τυπογράφοι-εκδότες στην Αθήνα, όπως ο Ανδρέας Κορομηλάς, ο Κωνσταντίνος Γκαρπολάς, ο Χρήστος Νικολαΐδης-Φιλαδελφεύς κ.α.
Τότε η στοιχειοθεσία γινόταν ακόμα χειρωνακτικά. Οι στοιχειοθέτες είχαν τα μολυβένια στοιχεία τους σε ειδικά συρτάρια, τις τυπογραφικές κάσες, που ήταν χωρισμένες σε ξεχωριστές θήκες για κάθε γράμμα.
Τα τελικά κείμενα της κάθε σελίδας προς εκτύπωση συμπληρώνονταν με τα λεγόμενα «κλισέ» (εικόνες και τυπογραφικά κοσμήματα), πριν τα τοποθετήσουν όλα σφιγμένα σταθερά με σφήνες σε ένα σιδερένιο πλαίσιο. Μετά τοποθετούσαν το πλαίσιο στο τυπογραφικό πιεστήριο, τα ανάγλυφα στοιχεία μελανώνονταν και ένα φύλλο χαρτιού πιεζόταν επάνω τους για κάθε αντίτυπο.
Η διαδικασία αυτή ήταν αργή και για την ολοκλήρωση ενός βιβλίου απαιτούνταν μήνες εργασίας από τους στοιχειοθέτες, τους διορθωτές, τους πιεστές και τους βιβλιοδέτες.
Από τα τέλη του 19ου αιώνα επικρατεί η μηχανική στοιχειοθεσία, αρχικά με τη λινοτυπία (linotype) και λίγο αργότερα τη μονοτυπία (monotype). Η πρώτη χρησιμοποιήθηκε ιδιαίτερα για την καθημερινή στοιχειοθεσία εφημερίδων και περιοδικών, ενώ η δεύτερη κυρίως των βιβλίων, καθώς εξασφάλιζε καλύτερη ποιότητα στην τυπογραφική επιμέλεια.
Αντίθετα, η μονοτυπία αποτελείται από δυο μονάδες: το πληκτρολόγιο (ο πρώτος αναλογικός υπολογιστής) για την κωδικοποίηση του κειμένου σε διάτρητο ρολό χαρτιού και το χυτήριο, όπου η μητροθήκη που διαθέτει οδηγείται από τις οπές του χαρτιού (διαφορετικός συνδυασμός για κάθε γράμμα) για να χυτεύει τα ανεξάρτητα μολυβένια στοιχεία κάθε αράδας.
Αρχικά και για αιώνες, η κίνηση των πιεστηρίων γινόταν χειρωνακτικά, αργότερα με ατμό και από τον 20ό αιώνα χρησιμοποιήθηκε ο ηλεκτρισμός.
Η τυπογραφική διαδικασία επιταχύνθηκε ακόμα περισσότερο με την αντικατάσταση των επίπεδων παλινδρομικών πιεστηρίων με περιστροφικά, ενώ η εφαρμογή της φωτογραφικής μεθόδου έδωσε τη δυνατότητα η αναπαραγωγή των εικόνων, που μέχρι τότε τις χάραζαν, με το χέρι, σε ξυλογραφικές ή χαλκογραφικές πλάκες, να γίνεται γρήγορα και φτηνά στο επιθυμητό μέγεθος με φωτοχημικές τεχνικές.
Σπάνια βιβλία και τεχνικές
Εν αρχή ην η... Γραφή και η ξενάγησή μας στο μουσείο, που καταλαμβάνει ένα χώρο συνολικής επιφάνειας 500 τ.μ., ξεκινάει από την πρώτη αίθουσα, όπου υπάρχει μια σειρά πινακίδων με την ιστορία της γραφής που επιμελήθηκε ο αρχαιολόγος Αγγελος Ζάννης.
Μέσα από τα έως τώρα συντηρημένα εκθέματα αποτυπώνεται η διαδικασία αναπαραγωγής ενός εντύπου: από τη στοιχειοθεσία μέχρι την εκτύπωση και τη βιβλιοδεσία.
Επίσης, ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να δει τις τέσσερις παλαιότερες τεχνικές αναπαραγωγής εικόνων:
α) ξυλογραφία,
β) χαλκογραφία,
γ) λιθογραφία και
δ) μεταξοτυπία.
Σε ιδιαίτερο χώρο φυλάσσονται τα σπάνια βιβλία, που βρέθηκαν στη Συλλογή Γ. Πλουμίδη.
Εκεί υπάρχουν και εκδόσεις από τα τρία γιαννιώτικα τυπογραφεία της Βενετίας:
Οι επισκέψεις στο μουσείο γίνονται σε συγκεκριμένες ημέρες και ώρες μετά από τηλεφωνική συνεννόηση.
Ανασυγκρότηση
***
*
Μηχανές στοιχειοθεσίας, χειροκίνητα πιεστήρια, τυπογραφικά στοιχεία και γραφομηχανές είναι μερικά μόνο από τα πολυάριθμα εκθέματα του μουσείου Τυπογραφίας και Τεχνολογίας Γραφικών Τεχνών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, που «ταξιδεύουν» τον επισκέπτη σε μια άλλη εποχή, χωρίς υπολογιστές και ψηφιακές εκδόσεις. Μαζί τους υπάρχουν και σπάνια βιβλία, ακόμα και του 18ου αιώνα, από τους ιστορικούς ελληνικούς εκδοτικούς οίκους της Βενετίας!
Ομως, ακόμα και η συγκέντρωση αυτού του ανεκτίμητου θησαυρού, η συντήρηση και η ανάδειξή του, με τη σταδιακή έκθεση των κειμηλίων... κρύβει μια άλλη ιστορία, βασισμένη στο μεράκι και στην εθελοντική δουλειά λίγων αφοσιωμένων ανθρώπων.
Εμπνευστής του εγχειρήματος ήταν ο άλλοτε κοσμήτορας του Τμήματος Ιστορίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και μετέπειτα διευθυντής του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών της Βενετίας, Γεώργιος Πλουμίδης.
Η... αφετηρία βρίσκεται στις αρχές της δεκαετίας του 1990, όταν ο κ. Πλουμίδης, αντιλαμβανόμενος ότι οι νέες τεχνολογίες βάζουν οριστικά στο περιθώριο την παραδοσιακή τυπογραφία, «άρχισε να συγκεντρώνει τυπογραφικά πιεστήρια, φωτογραφικές μηχανές, γραφομηχανές, πολύγραφους, ό,τι έβρισκε...», μας λέει ο κ. Γιώργος Ματθιόπουλος, καθηγητής Γραφιστικής στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής.
Ο κ. Πλουμίδης γύρισε σχεδόν όλη την Ελλάδα και συγκέντρωνε αντικείμενα από δωρεές, αλλά και αγοράζοντας κάποια απ’ αυτά.
«Συνεχώς εμπλούτιζε τα ευρήματά του, που συγκεντρώνονταν στο υπόγειο της Φιλοσοφικής Σχολής, έκτασης 2.500 τ.μ.», εξηγεί ο κ. Γιώργος Βλάχος, επιστημονικός υπεύθυνος του μουσείου, που εκείνη την εποχή έκανε τη διδακτορική διατριβή του κοντά στον Γ. Πλουμίδη.
«Ο κ. Πλουμίδης μού είχε δείξει τη συλλογή. Ολα ήταν πολύ αξιόλογα ευρήματα που δεν "κυκλοφορούσαν" πια. Μου είχε κάνει μεγάλη εντύπωση το μεράκι του», προσθέτει ο κ. Ζοζέφ Βιδάλης, μηχανικός μονοτυπικών μηχανών, που προσφέρει κι’ αυτός εθελοντικά στην «ομάδα διάσωσης» αυτού του θησαυρού.
«Ολα τα μηχανήματα παρέμεναν για χρόνια ασυντήρητα, με την υγρασία και τη σκόνη να απειλεί να καταστρέψει τα πάντα. Ηταν ένα νεκροταφείο της τυπογραφίας», συμπληρώνει ο ίδιος, που κάλεσε κοντά του τον κ. Ματθιόπουλο και τον κ. Μάριο Τσιγώνια, πρόεδρο της Ενωσης Πτυχιούχων Τεχνολογίας Γραφικών Τεχνών για να ξεκινήσουν το ηράκλειο έργο.
«Οποιος γνωρίζει τη φοβερή υγρασία των Ιωαννίνων θα καταλάβει τι εικόνα παρουσίαζαν. Μέχρι και μανιτάρια είχαν "φυτρώσει" μέσα στους κυλίνδρους των πιεστηρίων», συμπληρώνει ο κ. Ματθιόπουλος.
Παρά τη μικρή οικονομική δυνατότητα υποστήριξης του Πανεπιστημίου, οι τρεις πρωτεργάτες μαζί με λίγους ακόμα εθελοντές άρχισαν βήμα-βήμα τη συντήρηση των τυπογραφικών μηχανών και ταυτόχρονα την εξεύρεση ιστορικών στοιχείων για την τεκμηρίωσή τους.
Από τις σημαντικότερες μηχανές που έχουν συντηρηθεί είναι ένα μεγάλο χειρωνακτικό επίπεδο πιεστήριο, το οποίο χρησιμοποιούνταν για την έκδοση της επίσημης εφημερίδας του βιλαετιού των Ιωαννίνων, την περίοδο της Τουρκοκρατίας.
Η εφημερίδα είχε διπλή ονομασία «Ιωάννινα»/«Yanya», εκδιδόταν από το 1869 έως την απελευθέρωση της πόλης το 1912 και ήταν δίγλωσση, στα ελληνικά και στα (παλαιά) τουρκικά. Αποστολή της εφημερίδας ήταν να εκφράζει την επίσημη κυβερνητική θέση να προβάλει το έργο της γενικής διοίκησης και να υμνεί τους κρατούντες.
Είναι χαρακτηριστικό ότι κάτω από τον τίτλο της εφημερίδας υπήρχε η φράση «Υπό την αιγίδα της Α.Α.Μ. του λαοφιλούς ημών Ανακτος Αμπντούλ Χαμτ Χαν πλήρης τάξις και ασφάλεια επικρατεί καθ' άπαν το βιλαέτιον».
«Ετσι, εικάζουμε βάσιμα ότι είναι αγγλικής κατασκευής, που έφτασε στα Ιωάννινα από την τότε αγγλοκρατούμενη Κέρκυρα. Η χρονολογία κατασκευής είναι άγνωστη, αλλά πιθανότατα είναι παλαιότερη από το 1869», λέει ο κ. Ματθιόπουλος.
«Αυτή η μηχανή βρισκόταν σε λειτουργία τουλάχιστον μέχρι τη δεκαετία του 1970. Τη χρησιμοποιούσαν για την έκδοση της τοπικής εφημερίδας "Πατρίς" του Μιχάλη Γιάννενα και την είχαμε συντηρήσει μαζί με τον πατέρα μου», μας είπε ο κ. Καπίτσας.
Το ιστορικό αυτό πιεστήριο είναι έτοιμο πλέον να «λειτουργήσει» ξανά. Εκτίθεται στο μουσείο και στόχος είναι ο επισκέπτης να παρακολουθεί όλη τη διαδικασία εκτύπωσης της ιστορικής 8σέλιδης εφημερίδας.
Ενα άλλο σημαντικό έκθεμα του μουσείου είναι το πιεστήριο της ιταλόφωνης εφημερίδας των «Ηνωμένων Πολιτειών των Ιονίων Νήσων» (Gazzetta degli Stati Uniti delle Isole Ionie) που τυπωνόταν, στις αρχές του 19ου αιώνα, στην Κέρκυρα.
Ιδιαίτερη εντύπωση κάνουν οι διασωθείσες φωτο-χαλκογραφικές μήτρες με έργα του μεγάλου Ελληνα ζωγράφου, Νικόλαου Γύζη, που χρησιμοποιήθηκαν, το 1902, για την εικονογράφηση της γερμανικής μονογραφίας Gysis του Marcel Montandon.
Επίσης, υπάρχουν παλαιές γραφομηχανές, μια λινοτυπική μηχανή που χρησιμοποιείτο σε πλοία, τρεις ξύλινες φωτο-τσιγκογραφικές μηχανές, το λιθογραφικό πιεστήριο του λιθογράφου, αθλητή και ευεργέτη των Πατρών Ιωάννη Διακίδη κ.ά.
«Οποτε έρχομαι συγκινούμαι πολύ, διότι πολλές από αυτές τις μηχανές τις έχουμε δουλέψει, τις συντηρούσαμε, τις έχουμε δει.. ζωντανές», λέει ο κ. Καπίτσας. Ομως, το ενδιαφέρον και η συγκίνηση δεν προκαλείται μόνο σε ανθρώπους της δουλειάς. Ομάδες φοιτητών, που εγγράφονται στα θερινά εργαστήρια γραφικών τεχνών που προσφέρονται κάθε χρόνο, «δεν ξεκολλάνε από το μουσείο».
«Ερχονται για τα μαθήματα, φτάνει μεσάνυχτα και ακόμα παραμένουν εκεί. Ενθουσιάζονται να μαθαίνουν και να βλέπουν τη λειτουργία αυτών των μηχανών», καταλήγει ο κ. Βλάχος.
*
 |
| Το πιεστήριο που τύπωναν στην Κέρκυρα την ιταλόφωνη εφημερίδα Gazetta Jonica την τελευταία περίοδο (1860-61) |
Ενας ξεχασμένος... θησαυρός συντηρείται κομμάτι-κομμάτι, ξαναβρίσκει τη λάμψη του και «διηγείται» την ιστορία του, σημαντικό τμήμα του ευρωπαϊκού Πολιτισμού, των Γραμμάτων και της τεχνολογικής εξέλιξης!
Μηχανές στοιχειοθεσίας, χειροκίνητα πιεστήρια, τυπογραφικά στοιχεία και γραφομηχανές είναι μερικά μόνο από τα πολυάριθμα εκθέματα του μουσείου Τυπογραφίας και Τεχνολογίας Γραφικών Τεχνών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, που «ταξιδεύουν» τον επισκέπτη σε μια άλλη εποχή, χωρίς υπολογιστές και ψηφιακές εκδόσεις. Μαζί τους υπάρχουν και σπάνια βιβλία, ακόμα και του 18ου αιώνα, από τους ιστορικούς ελληνικούς εκδοτικούς οίκους της Βενετίας!
Ομως, ακόμα και η συγκέντρωση αυτού του ανεκτίμητου θησαυρού, η συντήρηση και η ανάδειξή του, με τη σταδιακή έκθεση των κειμηλίων... κρύβει μια άλλη ιστορία, βασισμένη στο μεράκι και στην εθελοντική δουλειά λίγων αφοσιωμένων ανθρώπων.
Εμπνευστής του εγχειρήματος ήταν ο άλλοτε κοσμήτορας του Τμήματος Ιστορίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και μετέπειτα διευθυντής του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών της Βενετίας, Γεώργιος Πλουμίδης.
Η... αφετηρία βρίσκεται στις αρχές της δεκαετίας του 1990, όταν ο κ. Πλουμίδης, αντιλαμβανόμενος ότι οι νέες τεχνολογίες βάζουν οριστικά στο περιθώριο την παραδοσιακή τυπογραφία, «άρχισε να συγκεντρώνει τυπογραφικά πιεστήρια, φωτογραφικές μηχανές, γραφομηχανές, πολύγραφους, ό,τι έβρισκε...», μας λέει ο κ. Γιώργος Ματθιόπουλος, καθηγητής Γραφιστικής στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής.
Ο κ. Πλουμίδης γύρισε σχεδόν όλη την Ελλάδα και συγκέντρωνε αντικείμενα από δωρεές, αλλά και αγοράζοντας κάποια απ’ αυτά.
«Συνεχώς εμπλούτιζε τα ευρήματά του, που συγκεντρώνονταν στο υπόγειο της Φιλοσοφικής Σχολής, έκτασης 2.500 τ.μ.», εξηγεί ο κ. Γιώργος Βλάχος, επιστημονικός υπεύθυνος του μουσείου, που εκείνη την εποχή έκανε τη διδακτορική διατριβή του κοντά στον Γ. Πλουμίδη.
«Ο κ. Πλουμίδης μού είχε δείξει τη συλλογή. Ολα ήταν πολύ αξιόλογα ευρήματα που δεν "κυκλοφορούσαν" πια. Μου είχε κάνει μεγάλη εντύπωση το μεράκι του», προσθέτει ο κ. Ζοζέφ Βιδάλης, μηχανικός μονοτυπικών μηχανών, που προσφέρει κι’ αυτός εθελοντικά στην «ομάδα διάσωσης» αυτού του θησαυρού.
 |
| Διάλυση του πιεστηρίου της εφημερίδας «Ιωάννινα» για συντήρηση. Διακρίνονται ο μηχανικός Σπύρος Καπίτσας (δεξιά) και ο Κωστής Αράπης | |
Η ομάδα συγκροτήθηκε το 2016, από τον κ. Βλάχο, ο οποίος, όπως λέει στην «Εφ. Συν.», ανταποκρίθηκε στην πρωτοβουλία του τότε πρύτανη Γεωργίου Καψάλη και του αναπληρωτή πρύτανη Ανδρέα Φωτόπουλου που τον προσκάλεσαν να εξετάσει τις δυνατότητες αξιοποίησης αυτού του υλικού.
«Ολα τα μηχανήματα παρέμεναν για χρόνια ασυντήρητα, με την υγρασία και τη σκόνη να απειλεί να καταστρέψει τα πάντα. Ηταν ένα νεκροταφείο της τυπογραφίας», συμπληρώνει ο ίδιος, που κάλεσε κοντά του τον κ. Ματθιόπουλο και τον κ. Μάριο Τσιγώνια, πρόεδρο της Ενωσης Πτυχιούχων Τεχνολογίας Γραφικών Τεχνών για να ξεκινήσουν το ηράκλειο έργο.
«Οποιος γνωρίζει τη φοβερή υγρασία των Ιωαννίνων θα καταλάβει τι εικόνα παρουσίαζαν. Μέχρι και μανιτάρια είχαν "φυτρώσει" μέσα στους κυλίνδρους των πιεστηρίων», συμπληρώνει ο κ. Ματθιόπουλος.
Παρά τη μικρή οικονομική δυνατότητα υποστήριξης του Πανεπιστημίου, οι τρεις πρωτεργάτες μαζί με λίγους ακόμα εθελοντές άρχισαν βήμα-βήμα τη συντήρηση των τυπογραφικών μηχανών και ταυτόχρονα την εξεύρεση ιστορικών στοιχείων για την τεκμηρίωσή τους.
Από τις σημαντικότερες μηχανές που έχουν συντηρηθεί είναι ένα μεγάλο χειρωνακτικό επίπεδο πιεστήριο, το οποίο χρησιμοποιούνταν για την έκδοση της επίσημης εφημερίδας του βιλαετιού των Ιωαννίνων, την περίοδο της Τουρκοκρατίας.
Η εφημερίδα είχε διπλή ονομασία «Ιωάννινα»/«Yanya», εκδιδόταν από το 1869 έως την απελευθέρωση της πόλης το 1912 και ήταν δίγλωσση, στα ελληνικά και στα (παλαιά) τουρκικά. Αποστολή της εφημερίδας ήταν να εκφράζει την επίσημη κυβερνητική θέση να προβάλει το έργο της γενικής διοίκησης και να υμνεί τους κρατούντες.
Είναι χαρακτηριστικό ότι κάτω από τον τίτλο της εφημερίδας υπήρχε η φράση «Υπό την αιγίδα της Α.Α.Μ. του λαοφιλούς ημών Ανακτος Αμπντούλ Χαμτ Χαν πλήρης τάξις και ασφάλεια επικρατεί καθ' άπαν το βιλαέτιον».
 |
| Η επίσημη εφημερίδα του βιλαετιού των Ιωαννίνων επί τουρκοκρατίας, τυπωμένη στην ελληνική και στην (παλαιά) τουρκική γραφή. Το πιεστήριο όπου εκτυπωνόταν έχει συντηρηθεί και εκτίθεται στο Μουσείο Τυπογραφίας στα Ιωάννινα. |
Αυτή η εκτυπωτική μηχανή δεν φέρει κανένα στοιχείο κατασκευής και προέλευσης. Ομως, όταν λύθηκε για να συντηρηθεί ο μηχανικός Σπύρος Καπίτσας παρατήρησε ότι οι σπείρες στις βίδες ήταν σε ίντσες.
«Ετσι, εικάζουμε βάσιμα ότι είναι αγγλικής κατασκευής, που έφτασε στα Ιωάννινα από την τότε αγγλοκρατούμενη Κέρκυρα. Η χρονολογία κατασκευής είναι άγνωστη, αλλά πιθανότατα είναι παλαιότερη από το 1869», λέει ο κ. Ματθιόπουλος.
«Αυτή η μηχανή βρισκόταν σε λειτουργία τουλάχιστον μέχρι τη δεκαετία του 1970. Τη χρησιμοποιούσαν για την έκδοση της τοπικής εφημερίδας "Πατρίς" του Μιχάλη Γιάννενα και την είχαμε συντηρήσει μαζί με τον πατέρα μου», μας είπε ο κ. Καπίτσας.
Το ιστορικό αυτό πιεστήριο είναι έτοιμο πλέον να «λειτουργήσει» ξανά. Εκτίθεται στο μουσείο και στόχος είναι ο επισκέπτης να παρακολουθεί όλη τη διαδικασία εκτύπωσης της ιστορικής 8σέλιδης εφημερίδας.
Ενα άλλο σημαντικό έκθεμα του μουσείου είναι το πιεστήριο της ιταλόφωνης εφημερίδας των «Ηνωμένων Πολιτειών των Ιονίων Νήσων» (Gazzetta degli Stati Uniti delle Isole Ionie) που τυπωνόταν, στις αρχές του 19ου αιώνα, στην Κέρκυρα.
Ιδιαίτερη εντύπωση κάνουν οι διασωθείσες φωτο-χαλκογραφικές μήτρες με έργα του μεγάλου Ελληνα ζωγράφου, Νικόλαου Γύζη, που χρησιμοποιήθηκαν, το 1902, για την εικονογράφηση της γερμανικής μονογραφίας Gysis του Marcel Montandon.
Επίσης, υπάρχουν παλαιές γραφομηχανές, μια λινοτυπική μηχανή που χρησιμοποιείτο σε πλοία, τρεις ξύλινες φωτο-τσιγκογραφικές μηχανές, το λιθογραφικό πιεστήριο του λιθογράφου, αθλητή και ευεργέτη των Πατρών Ιωάννη Διακίδη κ.ά.
«Οποτε έρχομαι συγκινούμαι πολύ, διότι πολλές από αυτές τις μηχανές τις έχουμε δουλέψει, τις συντηρούσαμε, τις έχουμε δει.. ζωντανές», λέει ο κ. Καπίτσας. Ομως, το ενδιαφέρον και η συγκίνηση δεν προκαλείται μόνο σε ανθρώπους της δουλειάς. Ομάδες φοιτητών, που εγγράφονται στα θερινά εργαστήρια γραφικών τεχνών που προσφέρονται κάθε χρόνο, «δεν ξεκολλάνε από το μουσείο».
«Ερχονται για τα μαθήματα, φτάνει μεσάνυχτα και ακόμα παραμένουν εκεί. Ενθουσιάζονται να μαθαίνουν και να βλέπουν τη λειτουργία αυτών των μηχανών», καταλήγει ο κ. Βλάχος.
Οι εμπνευστές και δημιουργοί του μουσείου
Η εθελοντική ομάδα που «ζωντάνεψε» το Μουσείο Τυπογραφίας και Τεχνολογίας Γραφικών Τεχνών στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων έχει επιστημονικό υπεύθυνο τον πρώην επίκουρο καθηγητή του Τμήματος Τεχνολογίας Γραφικών Τεχνών του ΤΕΙ Αθήνας, Γιώργο Βλάχο.
Δίπλα του οι:
Δίπλα του οι:
- Σταμάτης Μερσινιάς, ακαδημαϊκός υπεύθυνος του μουσείου και επίκουρος καθηγητής του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
- Νίκος Αναστασόπουλος, αναπληρωτής ακαδημαϊκός υπεύθυνος και επίκουρος καθηγητής του Τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου ΙωαννίνωνΓιώργος Ματθιόπουλος, λέκτορας εφαρμογών του Τμήματος Γραφιστικής της Σχολής Εφαρμοσμένων Τεχνών και Πολιτισμού του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής
- Μάριος Τσιγώνιας, πρόεδρος της Ενωσης Πτυχιούχων Τεχνολογίας Γραφικών Τεχνών (HELGRAMED)
- Σπύρος Καπίτσας, μηχανικός Λινοτυπίας και μηχανών λιθογραφίας-offset
- Ζοζέφ Βιδάλης, μηχανικός Μονοτυπικών μηχανών
- Νίκος Παπαντωνίου, μηχανικός μεταξοτυπίας
- Κωστής Αράπης, πτυχιούχος Τεχνολογίας Γραφικών Τεχνών
- Ελένη Κατσαρού, πτυχιούχος Βιβλιοθηκονομίας
 |
| Στήλες στοιχειοθεσίας, ένα από τα εκθέματα στο Μουσείο |
Το πρώτο τυπογραφικό πιεστήριο του Αγώνα έφερε από την Τεργέστη ο Δημήτριος Υψηλάντης και την 1η Αυγούστου 1821 τυπώθηκε στην Καλαμάτα η πρώτη εφημερίδα της Επαναστατικής Κυβέρνησης, η «Σάλπιγξ Ελληνική», με διευθυντή τον Λαρισαίο Θεόκλητο Φαρμακίδη και τυπογράφο τον Κυδωνιάτη Κωνσταντίνο Τόμπρα.
Το «βασίλειο της αντίκας» των τυπογραφικών μηχανών ήταν, για σχεδόν έναν αιώνα, η Ελλάδα, χωρίς δυστυχώς να έχει εκτιμηθεί η αξία τους και να διασωθούν πολλά σημαντικά «κομμάτια», που σήμερα θεωρούνται κειμήλια.
Αυτό συνέβη διότι στη χώρα μας έφταναν, λόγω χαμηλότερου κόστους, «μεταχειρισμένες» τυπογραφικές μηχανές, που ήταν, πια, ξεπερασμένες για την Ευρώπη, όπου από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα εξελισσόταν μια νέα μεγάλη τεχνολογική «επανάσταση». Η δεύτερη μετά απ’ αυτή του Γουτεμβέργιου τον 15ο αιώνα.
Παρ᾽ ότι σημαντικοί Ελληνες τυπογράφοι-εκδότες διέπρεψαν, από την Αναγέννηση και ύστερα, στα ελληνικά κέντρα της Βενετίας και της Βιέννης, στον ελληνικό χώρο η τυπογραφία εμφανίζεται ουσιαστικά μόλις στις αρχές του 19ου αιώνα στη Κέρκυρα, στο Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης και λίγο πριν την έναρξη της Επανάστασης στις νεοσύστατες Ακαδημίες της Χίου και των Κυδωνιών (Αϊβαλί).
 |
| Μηχανή τσιγκογραφίας |
Το πρώτο τυπογραφικό πιεστήριο του Αγώνα έφερε από την Τεργέστη ο Δημήτριος Υψηλάντης και την 1η Αυγούστου 1821 τυπώθηκε στην Καλαμάτα η πρώτη εφημερίδα της Επαναστατικής Κυβέρνησης, η «Σάλπιγξ Ελληνική», με διευθυντή τον Λαρισαίο Θεόκλητο Φαρμακίδη και τυπογράφο τον Κυδωνιάτη Κωνσταντίνο Τόμπρα.
Το 1825 ιδρύθηκε στο Ναύπλιο η «Γενική Εφημερίς της Ελλάδος», ενώ από τη δεκαετία του 1830 εμφανίστηκαν οι πρώτοι σημαντικοί Ελληνες τυπογράφοι-εκδότες στην Αθήνα, όπως ο Ανδρέας Κορομηλάς, ο Κωνσταντίνος Γκαρπολάς, ο Χρήστος Νικολαΐδης-Φιλαδελφεύς κ.α.
Τότε η στοιχειοθεσία γινόταν ακόμα χειρωνακτικά. Οι στοιχειοθέτες είχαν τα μολυβένια στοιχεία τους σε ειδικά συρτάρια, τις τυπογραφικές κάσες, που ήταν χωρισμένες σε ξεχωριστές θήκες για κάθε γράμμα.
 |
| Ο Σπύρος Καπίτσας σε πλήρη δράση... |
Κάθε ανάγλυφο γράμμα ήταν χυτευμένο ανεστραμμένα για να διαβάζεται σωστά μετά την εκτύπωσή του. Σχημάτιζαν λοιπόν τις αράδες που ήθελαν ανάποδα (η κορυφή κάτω και η βάση επάνω) παίρνοντας ένα-ένα τα στοιχεία από την κάσα (κεφαλαία ή πεζά γράμματα, σημεία στίξης, διαστήματα, κ.λπ.) και τα τοποθετούσαν μαζί σε έναν μεταλλικό κανόνα, το συνθετήριο, σχηματίζοντας έτσι στίχο-στίχο τη στήλη του κειμένου. Οι στήλες τυπώνονταν πρόχειρα για να σημειωθούν επάνω τους οι πιθανές αλλαγές από τον συγγραφέα και τα λάθη από τον διορθωτή.
Τα τελικά κείμενα της κάθε σελίδας προς εκτύπωση συμπληρώνονταν με τα λεγόμενα «κλισέ» (εικόνες και τυπογραφικά κοσμήματα), πριν τα τοποθετήσουν όλα σφιγμένα σταθερά με σφήνες σε ένα σιδερένιο πλαίσιο. Μετά τοποθετούσαν το πλαίσιο στο τυπογραφικό πιεστήριο, τα ανάγλυφα στοιχεία μελανώνονταν και ένα φύλλο χαρτιού πιεζόταν επάνω τους για κάθε αντίτυπο.
Η διαδικασία αυτή ήταν αργή και για την ολοκλήρωση ενός βιβλίου απαιτούνταν μήνες εργασίας από τους στοιχειοθέτες, τους διορθωτές, τους πιεστές και τους βιβλιοδέτες.
Από τα τέλη του 19ου αιώνα επικρατεί η μηχανική στοιχειοθεσία, αρχικά με τη λινοτυπία (linotype) και λίγο αργότερα τη μονοτυπία (monotype). Η πρώτη χρησιμοποιήθηκε ιδιαίτερα για την καθημερινή στοιχειοθεσία εφημερίδων και περιοδικών, ενώ η δεύτερη κυρίως των βιβλίων, καθώς εξασφάλιζε καλύτερη ποιότητα στην τυπογραφική επιμέλεια.
 |
| Κλαβιέ λινοτυπικής μηχανής |
Η λινοτυπία είναι μια ογκώδης μηχανή με ειδικό πληκτρολόγιο («κλαβιέ») με το οποίο ο χειριστής επιλέγει χάλκινες εσώγλυφες μήτρες για την εν σειρά σύνθεση των λέξεων και στη συνέχεια, στο ενσωματωμένο χυτήριο κάθε ανάγλυφη μολυβένια αράδα χυτεύεται ενιαία.
Αντίθετα, η μονοτυπία αποτελείται από δυο μονάδες: το πληκτρολόγιο (ο πρώτος αναλογικός υπολογιστής) για την κωδικοποίηση του κειμένου σε διάτρητο ρολό χαρτιού και το χυτήριο, όπου η μητροθήκη που διαθέτει οδηγείται από τις οπές του χαρτιού (διαφορετικός συνδυασμός για κάθε γράμμα) για να χυτεύει τα ανεξάρτητα μολυβένια στοιχεία κάθε αράδας.
Αρχικά και για αιώνες, η κίνηση των πιεστηρίων γινόταν χειρωνακτικά, αργότερα με ατμό και από τον 20ό αιώνα χρησιμοποιήθηκε ο ηλεκτρισμός.
Η τυπογραφική διαδικασία επιταχύνθηκε ακόμα περισσότερο με την αντικατάσταση των επίπεδων παλινδρομικών πιεστηρίων με περιστροφικά, ενώ η εφαρμογή της φωτογραφικής μεθόδου έδωσε τη δυνατότητα η αναπαραγωγή των εικόνων, που μέχρι τότε τις χάραζαν, με το χέρι, σε ξυλογραφικές ή χαλκογραφικές πλάκες, να γίνεται γρήγορα και φτηνά στο επιθυμητό μέγεθος με φωτοχημικές τεχνικές.
Σπάνια βιβλία και τεχνικές
Εν αρχή ην η... Γραφή και η ξενάγησή μας στο μουσείο, που καταλαμβάνει ένα χώρο συνολικής επιφάνειας 500 τ.μ., ξεκινάει από την πρώτη αίθουσα, όπου υπάρχει μια σειρά πινακίδων με την ιστορία της γραφής που επιμελήθηκε ο αρχαιολόγος Αγγελος Ζάννης.
Μέσα από τα έως τώρα συντηρημένα εκθέματα αποτυπώνεται η διαδικασία αναπαραγωγής ενός εντύπου: από τη στοιχειοθεσία μέχρι την εκτύπωση και τη βιβλιοδεσία.
Επίσης, ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να δει τις τέσσερις παλαιότερες τεχνικές αναπαραγωγής εικόνων:
α) ξυλογραφία,
β) χαλκογραφία,
γ) λιθογραφία και
δ) μεταξοτυπία.
Σε ιδιαίτερο χώρο φυλάσσονται τα σπάνια βιβλία, που βρέθηκαν στη Συλλογή Γ. Πλουμίδη.
Εκεί υπάρχουν και εκδόσεις από τα τρία γιαννιώτικα τυπογραφεία της Βενετίας:
- Της οικογένειας των Γλυκήδων (1670-1854) με τυπογραφικό σήμα τη μέλισσα, που εξελίχθηκε στο πιο παραγωγικό και μακροβιότερο εκδοτικό κέντρο του ελληνισμού επί Τουρκοκρατίας.
- Του Νικολάου Σάρου (1688-1706), με τυπογραφικό σήμα τη γοργόνα. Πωλήθηκε στον Antonio Bortoli και συνέχισε να λειτουργεί μέχρι το 1778, τυπώνοντας το όνομα του Σάρου και το τυπογραφικό του σήμα στις εκδόσεις του, ωσότου εξοφλήσει το αντίτιμο της αγοράς.
- Του Δημητρίου και Πάνου Θεοδοσίου (1755-1824), με τυπογραφικό σήμα τον δικέφαλο αετό.
Οι επισκέψεις στο μουσείο γίνονται σε συγκεκριμένες ημέρες και ώρες μετά από τηλεφωνική συνεννόηση.
---
Σταύρος Μαλαγκονιάρης / ΕφΣυν
---
*
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου